Της Εύας Καπελλάκη-Κοντού*
Αυτές τις άγιες ημέρες πρέπει να μονιάσουμε και να δούμε τον εαυτό μας κάνονταςτους απολογισμούς μας γι αυτή την χρονιά μέσα από τα μηνύματα της Γέννησης του Σωτήρος.
Μαζί μας ο π. Αρσένιος Προκοπάκης αγιογράφος, θα μας ξεναγήσει ερμηνεύοντας την εικόνα της Γέννησης.
Χρόνια πολλά π. Αρσένιε, καλές γιορτές.
-Χρόνια πολλά με υγεία και αγάπη.
Φτάσαμε στα Χριστούγεννα κάτω από περίεργες συνθήκες, όμως η φλόγα της Γέννησης του Κυρίου παραμένει στην καρδιά μας οπότε το γεγονός παραμένει το ίδιο ίσως και θερμότερο μέσα από αυτά τα γεγονότα.
Θα μπορούσατε να μας ξεναγήσετε στους συμβολισμούς της εικόνας της Γέννησης;
-Ευχαρίστως!Στην εικόνα της Γέννησης έχουν γραφτεί κι έχουν ειπωθεί πολλά.Σίγουρα όλοι έχουν προσέξει την εικόνα που προσκυνούμε κατά την περίοδο αυτή,μέσα σ’ ένα σπήλαιο, σ’ ένα μαύρο σπήλαιο υπάρχει ο Κύριος σαν μικρό παιδί ο οποίος είναι τυλιγμένος σε σουδάρια νεκρικά.
Σουδάρια νεκρικά; Τι είναι αυτά τα νεκρικά σουδάρια;
- Ενδύματα νεκρικά.Στην εικόνα της Γέννησης θα προσέξουμε ότι ο Κύριος βρίσκεται μέσα σ’ ένα τάφο.
Γιατί Τάφο;
-Γιατί αυτός ο Τάφος μάς προετοιμάζει για τον θάνατο του Κυρίου. Δηλαδή ουσιαστικά η εορτή της Γέννησης μάς προετοιμάζει στο γεγονός που θ’ ακολουθήσει αργότερα. Ουσιαστικά μας συνδέει αναγωγικά με τον χώρο της Αναστάσεως που θα συμβεί αργότερα.
Είναι κάτι το οποίο δεν έχουμε προσέξει. Ο Κύριος δεν είναι ένα παιδί που στις Αναγεννησιακές εικόνες παρουσιάζεται σ’ ένα ξύλινο έπιπλο με ρούχα και μάλιστα ένα παχουλό παιδί. Στην βυζαντινή τέχνη εικονογραφείται ως ένα ασκητικό παιδί που είναι τυλιγμένο με νεκρικά σουδάρια δηλαδή ακριβώς όπως ενέδυαν εκείνη την εποχή τους νεκρούς και μάλιστα εικονογραφείται μέσα σ’ ένα τάφο.
Να σας ρωτήσω κάτι; Βλέπω την μητέρα Του, την Παναγία μετά την Γέννηση, προφανώς έχει εναποθέσει στη φάτνη το παιδί της σε αυτό που συμβολίζετε εσείς στην εικονογραφία, με τάφο και το βλέμμα της δεν είναι στο παιδί της όπως κάθε μάνα, γήινη μάνα θα στρέψει το βλέμμα για ν’ αγκαλιάσει το τέκνο της, αλλά είναι από την άλλη πλευρά, συμβολίζει κάτι;
-Πολλοί έχουν ασχοληθεί με την εικονογραφία της Γέννησης και μάλιστα οι Πατέρες της εκκλησίας μας λένε πως η Παναγία καθίζεται τα Χερουβείμ μ’ ένα τρόπο προσευχητικό όπως είναι και οι Άγγελοι.
Το αν έχει αποστραφεί το πρόσωπό της αντίθετα προς το πρόσωπο του Κυρίου που προσέχουμε σε πολλές εικόνες, αυτό συμβαίνει γιατί, ως άνθρωπος η μητέρα δεν μπορεί ν’ αποδεχτεί μέσα της πως το παιδί το οποίο γεννιέται από εκείνη που είναι Θεός αλλά ταυτόχρονα είναι και άνθρωπος από τα σπλάχνα της Παναγίας, θα περάσει τον μαρτυρικό θάνατο.
Δηλαδή, αυτή εν οράματι «είδε» το μέλλον του παιδιού της, γι αυτό και αποστρέφεται αυτή την μοίρα του;
-Γνωρίζουμε ήδη από την Π. Διαθήκη και την εποχή εκείνη τα γεγονότα τα οποία θα συμβούν. Μάλιστα γνωρίζουμε από τον Προφήτη Ωσηέ, ο οποίος αναφερόμενος στο Θεό λέει: «Συ ο καθήμενος ημείς δε απολλύμεθα» Συ δηλαδή, ο καθήμενος στους αιώνες, θα γνωρίσεις και θ’ αποστραφείς το γεγονός.
Να παραμείνουμε όμως και να πούμε πως η Παναγία, θα προσέξουμε ότι πάνω στο κεφάλι της δεξιά-αριστερά στους ώμους της έχει κάποια αστέρια. Τα τρία αστέρια αυτά δηλώνουν ότιη Παναγιά ήταν Παρθένος προ και μετά τον Τόκο. Είναι ακριβώς Παρθένος και το οκτάκλινο αστεράκι σημαίνει ότι το μυστήριο της 8ης ημέρας. Δηλαδή ο Θεός έφτιαξε τον άνθρωπο σε 7 ημέρες, την 8η ημέρα ο άνθρωπος απέτυχε κι ο Θεός εγκαινιάζει δια του έργου της Θείας Οικονομίας και με την συγκατάβαση του Χριστού, το έργο της 8ης ημέρας, δηλαδή της Δημιουργίας, που είναι ακριβώς το έργο της Θείας Οικονομίας.
Γι’ αυτό και η Παναγιά, όπως θα προσέξουμε στην εικόνα, μετέχει στο έργο αυτό της θείας οικονομίας είναι δηλαδή θα μπορούσαμε να πούμε «Διάκονος στο Μυστήριο αυτό» γι’ αυτό ακριβώς έχει αστεράκια και στρέφεται το πρόσωπό της αντίθετα προς τον Κύριο γιατί ακριβώς δηλώνεταιη μητρότητα και ο πόνος της μάνας γνωρίζοντας το γεγονός αυτό.
Εδώ βλέπουμε, στο κάτω μέρος όπως κοιτάζουμε την εικόνα αριστερά, όπου το βλέμμα της Θεοτόκου έχει στραφεί, να γίνεται βάπτιση. Τι ακριβώς γίνεται;
-Στο κάτω μέρος στ’ αριστερά θα προσέξουμε στην εικόνα του Θεοφάνους του Κρητός η οποία εικονογραφείται στην Ι.Μ. Ιβήρων στο Άγιον Όρος τον 16ο αιώνα. Θα δούμε λοιπόν πως στο σημείο αυτό έχουμε τον απολουσμό.
π. Αρσένιε, τι είναι ο «απολουσμός»;
-Ο «απολουσμός» είναι ένα γεγονός το οποίο συμβαίνει στην 8η ημέρα κατά τα Ιουδαϊκά έθιμα. Έχουμε δηλαδή το λουτρό του θείου βρέφους. Μια παράσταση πολύ παρεξηγημένη. Μετά από τον 17ο αιώνα, όταν εισχώρησαν δογματικές ρωμαιοκαθολικές αντιλήψεις διαφορετικής θεολογίας δηλαδή στο χώρο της Ορθοδοξίας, η παράσταση αυτή ήταν σοβαντισμένη σ’ αυτό το σημείο, σ’ όλα τα καθολικά του Αγίου Όρους. Πρόσφατα μάθαμε πως και στην Ι.Μ. του Αγίου Στεφάνους όπου είχε αγιογραφήσει ο Θεοφάνης για πολλούς αιώνες κι εκεί ήταν σοβαντισμένο το κομμάτι εκείνο της τοιχογραφίας.
Την παράσταση του λουτρού την είχαν καλύψει γιατί θεώρησαν απαράδεχτο να παρουσιαστεί το λουτρό του θείου Βρέφους.
Ποιοι το θεώρησαν απαράδεχτο;
-Θεωρούσαν πως ήταν ένα δογματικό λάθος. Τώρα πρέπει να πούμε πως έχουν καθαριστεί οι εικόνες από τους σοβάδες. Βλέπετε, και στο Άγιον Όρος κανείς δεν είναι μοναδικός εκφραστής της Ορθοδοξίας.
Η Ορθοδοξία έχει τις αλήθειες της είναι η γενικότητα της αλήθειας κι όχι ό,τι λέει μόνο ένας τόπος.
Θα πούμε λοιπόν πως την εποχή εκείνη κατά τα Ιουδαϊκά έθιμα το παιδί κατά την 8η ημέρα έπρεπε ν’ απολουστεί δηλαδή να μπει μέσα στην κολυμβήθρα και να καθαριστεί. Όπως κάθε παιδί έτσι και ο Χριστός αφού ήταν και άνθρωπος θα έπρεπε να περάσει τα έθιμα κάθε παιδιού της εποχής εκείνης. Μιλάμε για ένα τέλειο Θεό αλλά ταυτόχρονα κι ένα τέλειο άνθρωπο.
Οι ποιμένες τι συμβολίζουν στην εικόνα της Γέννησης; Γιατί στους ποιμένες πρωτίστως ήρθε το μήνυμα της Γέννησης;
- Η ανθρώπινη δοξολογικήπαρουσία την ώρα που έρχεται ο Χριστός απαιτείται από τον αγιογράφο να παρουσιάζεται το ανθρώπινο κομμάτι ως δοξολογικό. Κι από τον ουρανό κατεβαίνει το φως που οι ποιμένες το βλέπουν το οποίο καταυγάζει το μυστήριο της Γέννησης.
Παρουσιάστηκε πρώτα στους ποιμένες γιατί είναι απλοί και ταπεινοί άνθρωποι. Ένας απλός λοιπόν άνθρωπος ο οποίος με το αυλό τραγουδά στα πρόβατα βρίσκεται συνήθως στα δεξιά στο βουνό της Γέννησης.
Οι Άγγελοι τι συμβολίζουν;
- Δεξιά-αριστερά στο πάνω μέρος της εικονογραφίας παρουσιάζονται οι Άγγελοι οι οποίοι είναι σε στάση προσευχής. Προσέχουμε ότι τα χέρια τους τείνονται προς τον ουρανό και συγχρόνως ευλογούν τους ποιμένες γιατί οι ποιμένες οδηγούνται από τους αγγέλους στο σημείο της γέννησης, υμνολογούν το Θεό. Είναι οι διαμεσολαβητές του Θεού στην Γη.
Το σπήλαιο τι συμβολίζει;
- Να πούμε ότι ο αγιογράφος αποδίδει ένα μαύρο χρώμα στο εσωτερικό του σπηλαίου γιατί μέσα από αυτό το άνοιγμα θέλει να δηλώσει τον Άδη, δηλαδή γεννιέται ο Κύριος και ντύνεται με νεκρικά ενδύματα βρίσκεται πλησίον του Άδη.
Γιατί σ ένα χαρμόσυνο γεγονός να εικονίζεται ο Άδης;
- Γιατί προεικονίζεται συμβολικά η Σταύρωση και η Ανάσταση. Φτάνει μέσα στον Άδη ως την λύτρωση ψυχής.Μέσα από την Γέννηση ζούμε την Σταύρωση και Ανάσταση και λύτρωση της ψυχής.
Τα δυο ζώα που παρουσιάζονται στην φάτνη συμβολίζουν τους Εθνικούς και Ιουδαίους το ένα και το άλλο την υπόλοιπη ανθρωπότητα.
Οι μάγοι βρίσκονται στην Γέννηση αλλά ουσιαστικά επισκέφτηκαν τον Σωτήρα τρία χρόνια μετά, γιατί;
- Οι μάγοι πήγαν μετά από τρία χρόνια γιατί ψάχνουν το Θεό. Το βουνό απεικονίζεται με χρώμαπιο σκούρο για να μας δηλώσει ότι βρισκόμαστε σε άλλη εποχή για το ίδιο γεγονός.
Και οι δυο άντρες στο κάτω μέρος της εικόνας τι συμβολίζουν, ποιοι είναι;
- Κάτω δεξιά βλέπουμε τον Ιωσήφ μνηστήρα της Παναγίας, να είναι σκεπτικός γιατί πέρασε ο πειρασμός στην σκέψη του να κρατήσει την Παναγία ως σύντροφο ή να την αφήσει. Δίπλα του αυτός ο άσχημος με την προβιά είναι ο Διάβολος που θέλει να ενθαρρύνει τον πειρασμό του Ιωσήφ.
Αυτοί είναι οι συμβολισμοί της εικόνας της Γέννησης του Σωτήρος και της βυζαντινής αγιογραφίας και απεικόνισης της Γέννησης.
Σας ευχαριστούμε θερμά γι’ αυτή την ξενάγηση στους συμβολισμούς της εικόνας της Γέννησης του Θεανθρώπου και τελειώνοντας θα θέλαμε μια ευχή λόγω των άγιων ημερών.
- Ας κρατήσουμε στην καρδιά μας τον Χριστό κι ας πλησιάσουμε τον συνάνθρωπό μας με απλά πράγματα και κυρίως με αγάπη!
Ας παραμείνουμε στην καρδιακή μας σχέση με τον Θεό!
Χρόνια πολλά με τον Χριστό στην καρδιά μας.
Αντευχόμαστε!
_______________
* Εκπαιδευτικός, αρθοργράφος και ραδιοφωνική παραγωγός.
