Της Εύας Καπελλάκη - Κοντού*
Συνεχίζω το όμορφο οδοιπορικό μας στα μονοπάτια του τόπου μας με σκοπό ν’ αναθιβάλλουμε όλοι μας ξεχασμένες ομορφιές, που ίσως κάποτε να είχαμε επισκεφτεί και που τώρα κοιμήθηκαν ως ανάμνηση γλυκιά στου χρόνου το ντουλάπι...
Η πρωτοβουλία του Δήμου Φαιστού για την ανάδειξη και πιστοποίηση των περιπατητικών διαδρομών, έγινε αφορμή για όλα αυτά τα οδοιπορικά.
Εντεταλμένος του Δήμου μας για την ανάδειξη των μονοπατιών είναι ο κ. Μπάμπης Πατρικαλάκης. Όσοι από σας αγαπημένοι μου αναγνώστες θεωρείτε ότι στον ιδιαίτερο τόπο που γεννηθήκατε υπάρχουν τέτοια όμορφα μονοπάτια, καλό θα είναι ν ‘ αναδειχθούν, να φωτογραφηθούν και ν’ αξιολογηθούν από την αρμόδια ομάδα αξιολόγησης για την πιστοποίησή τους. Η ημερομηνία κατάθεσης για την πιστοποίηση λήγει τις 31 Μαρτίου 2023.
Μπήκε η άνοιξη ακροπατώντας σε έρημη γη και ακροβατώντας μεταξύ του απερχόμενου χειμώνα και της ηλιόλουστης αφύπνισης της φύσης.
Διανύουμε την Μεγάλη Τεσσαρακοστή με προσευχή και κατάνυξη προετοιμαζόμενοι για το Άγιο Πάσχα...
Τα βήματά μας μάς οδηγούν σε τόπους όμορφους και μονοπάτια θρησκευτικού προορισμού για να προσευχηθεί με κατάνυξη η ταλαιπωρημένη ψυχή μας.
Ένα τέτοιο οδοιπορικό είναι και τούτο δω προς το νότο, στην Παναγιά την Μαρτσαλιανή.
Γράφει ο αείμνηστος συντοπίτης μας από το Πετροκεφάλι, Νίκος Τσικνάκης στο βιβλίο του με τίτλο: «Ιερά Μονή Οδηγήτριας και τα Παρεκκλήσια της», αναφορικά με την Ιερά Μονή Μαρτσάλου:
«Η τοποθεσία Μάρτσαλος είναι ένα φαράγγι μήκους δύο χιλιομέτρων περίπου. Οι πλαγιές που το αποτελούν αλλού είναι κάθετες και σε ορισμένα σημεία πιο ομαλές ενώ στη μέση χωρίζονται από ένα ρυάκι. Αρχίζει από το βορρά και τελειώνει νότια στο Νότιο Κρητικό πέλαγο, σ’ ένα μικρό λιμάνι αλλά καλό.
Άλλωστε σ’ αυτό οφείλει την ονομασία του. Μάρτσαλος στην αραβική ή αρχαία λατινική γλώσσα θα πει, καλό λιμάνι. Από τις ανασκαφές που έχουν γίνει και από τα ευρήματα λέγεται ότι το Μάρτσαλο κατοικείται από το 2000π. Χ. Πιο συγκεκριμένα τα πρώτα μινωικά χρόνια. Ήταν βέβαια ένας μικρός και φτωχικός συνοικισμός, γιατί το έδαφος είναι πετρώδες και ανώμαλο.».
Μετά την πρώτη εισαγωγική αναφορά στο τοπίο της σημερινής μας περιήγησης, ας αρχίσουμε αγαπημένοι μου αναγνώστες το οδοιπορικό...
Είναι Δευτέρα πρωί 13 Μαρτίου 2023, ο καιρός κρύος με πολύ αέρα παγωμένο ν’ αγκαλιάζει με το ψυχρό άγγιγμά του τις ανοιξιάτικες αχτίδες του φωτοδότη ήλιου.
Όλα έτοιμα για το οδοιπορικό... Ο συνοδοιπόρος και έμπειρος οδηγός σε δύσκολες διαδρομές, δίχως την συμβολή του οποίου καμία διαδρομή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί, η φωτογραφική μου μηχανή, και τα σχετικά για την όλη διαδρομή: νερό, παξιμάδι, ελιές και φρούτα...
Φεύγουμε από τον όμορφο Σίβα του Δήμου Φαιστού προς την Ιερά Μονή Οδηγήτριας... Λίγο έξω από το χωριό οι αναμνήσεις πήραν την σωστή θέση στις γάγλες της θύμησης και στάθηκαν εν αρχή σ’ ένα παράδρομο χωματένιο που οδηγεί στα μητάτα της Αγίας Παρασκευής... Αυτό το μονοπάτι δεκαετίες πριν, έπαιρνε το ανθρώπινο καραβάνι που συγκεντρώνονταν στην αρχή του αχάραγα τον 15αύγουστο, με τα ευγενικά και υπομονετικά τετράποδα φορτωμένα με τα λεγόμενα «τζιμπράγαλα» και τα μικρά παιδιά στο καπούλι στολισμένο με υφαντές μπατανίες.
Η χαρά της ψυχής, τα γέλια και τα πειράγματα των παιδιών γέμιζαν την αυγουστιάτικη ατμόσφαιρα με αρμονία ήχων και μελωδιών...
Ο απότομος ήχος της μηχανής του αυτοκινήτου λοξοδρόμησε τη ροή της θύμησης και η πραγματικότητα έδωσε την σκυτάλη στην παρατήρηση και αποτύπωση του μαγευτικού τοπίου της διαδρομής στο φωτογραφικό μου φακό.
Ο δρόμος ανηφορικός, φιδίσιος τα δέντρα από το φύσημα του παγερού αέρα, υποκλινόταν στο πέρασμά μας. Φτάσαμε στην τοποθεσία «Μαναριά» και προχωρήσαμε προς την Ι.Μ. Οδηγήτριας. Ο ουρανός βαθύ γαλάζιο, με τα σύννεφα που ταξίδευαν με γοργούς ρυθμούς σαν λευκοί κύκνοι σ’ ένα αρμονικό συμπαντικό χορό που συνοδευόταν από το κελάηδημα των πουλιών και το βέλασμα των αιγοπροβάτων.
Αργά και προσεκτικά φτάσαμε στο χωματόδρομο, στα μητάτα. Μπροστά μας, δεξιά του χωματόδρομου, ο κόλπος της Μεσαράς καλυμμένος από ολοένα πιο πυκνά κύματα τα οποία δημιουργούσαν την εντύπωση πως επρόκειτο για κοπάδι προβάτων σ’ ένα απέραντο βαθύ γκριζοπράσινο κάμπο! Πιο κει τα «Παξιμάδια»! Τώρα παρατήρησα πως πρόκειται για δύο νησίδες αφημένες στο πέλαγο...
Δεξιά μας, νότια στο νότιο Κρητικό πέλαγο, το «Κεφάλι» δεσπόζει επιβλητικά στο τοπίο και κατακόρυφα στον απότομο βράχο ίσα που φαίνονται τα σπήλαια των ασκητών μεταξύ των οποίων και της Κασσιανής!
Έχουμε προχωρήσει στο χωμάτινο μονοπάτι, στο κακοτράχαλο τοπίο και ερημωμένο από βλάστηση λόγω της υπερβόσκησης, φτάσαμε μπροστά σε ένα παρεκκλήσι στην άκρη του δρόμου, η πινακίδα « Μάρτσαλο» έδειχνε την πορεία μας.
Το περίεργο βλέμμα, μαγνητισμένο από την τόση ομορφιά του άγριου τοπίου των Αστερουσίων, στέρησε την ικανότητα του έναρθρου λόγου να περιγράψει την έκθεση απαράμιλλου κάλλους της φύσης!
Η σιωπή μεταξύ μας έμοιαζε ωδή σε τούτο εδώ τον πέτρινο παράδεισο....
Αφήσαμε σ’ ένα πλάτωμα το αυτοκίνητο και προχωρήσαμε περπατώντας αργά και σταθερά προσεκτικά να μην παραπατήσουμε και χτυπήσουμε. Πιο πάνω στο ύψωμα κυμάτιζε η γαλανόλευκη, οι βράχοι δημιουργούσαν το αφιλόξενο φαράγγι, ο αέρας σου έδινε την αίσθηση ότι ήθελε να σε συμπαρασύρει στον τρελό χορό του και να σε ανασύρει ως άυλο ον στην παγωμένη αγκαλιά του για ένα ουράνιο ταγκό...
Σε όλη ετούτη τη μέθεξη της ψυχής και του νου, έπρεπε να προσγειωθούμε με απόλυτη προσοχή στην υπάρχουσα δύσκολη κατάσταση της κατάβασης μέχρι τον σπηλαιώδη ναό της Παναγιάς της Μαρτσαλιανής. Λίγο πιο κάτω από την σημαία το χωμάτινο - πέτρινο μονοπάτι αλλά κι ένας απότομος γκρεμός στα δεξιά σου, πρέπει να προσέξεις πολύ! Αρχίζουν τα πέτρινα σκαλοπάτια, έργο και δωρεά του κ. Αντώνη Χαιρέτη, όπως μαρτυρεί η επιγραφή στην πέτρα σε μια εσοχή του βράχου, στην κατάβαση αριστερά.
Πιο κάτω ο βράχος και το ανθρώπινο χέρι δημιουργούν ένα απάγκιο για μια στάση ξεκούρασης και ανάσας για την συνέχιση της ομαλής κατάβασης. Όμως ο παγωμένος αέρας σε συνάρτηση με την αγριότητα του τοπίου αλλά και την ανασφάλεια που σου δημιουργούσε η όλη πορεία άλλαξαν την φυσική μας κατάσταση μετατρέποντάς την σε κόπωση ψυχοσωματική!
«Ω Παναγιά μου Μαρτσαλιανή, αξίωσέ μας να ‘ρθούμε να σε προσκυνήσουμε!», σκέφτηκα...
Τελικά φτάσαμε! Μπροστά στην είσοδο δεν άντεξα και χτύπησα το σήμαντρο της καμπάνας ως ανακούφιση ότι τα κατάφερα!
Τώρα τη θέση όλων πήρε ο φωτογραφικός μου φακός αλλά και η ροή της θύμησης...
Ήταν 15αύγουστος του 1972.. να εδώ σ’ αυτή την σπηλιά πάνω από το σταρνίτσι, η είσοδος του οποίου σχηματίζει τρίγωνο. Εκεί μείναμε με την αγαπημένη μου αείμνηστη μάνα για 15 ημέρες ως την γιορτή της Παναγιάς μας. Μαζί μας και πάρα πολλοί συγχωριανοί και από τα γύρω χωριά του κάμπου.
Πολλά παιδιά ως τα 15 τους χρόνια, κάναμε συντροφιά ψέλναμε στις παρακλήσεις και ολονυχτίες και διανύαμε καθημερινά το όμορφο, δυσκολοδιάβατο φαράγγι ως το Μαρτσαλιανό λιμανάκι για μπάνιο.
Τότε τα κορίτσια και οι μαμάδες τους μένανε στο κεντρικό λιμανάκι και τ’ αγόρια, οι μεγαλύτεροι άντρες με τον τότε ηγούμενο της Ι.Μ. Οδηγήτριας μακαριστό Μακάριο, πήγαιναν για μπάνιο πίσω από τα βράχια...
Άλλες εποχές, άλλα ήθη!
Θυμάμαι πως κάθε τρεις ημέρες ο αγαπημένος μου αδελφούλης, δεκαπεντάχρονο αμούστακο αγόρι τότε γεμάτο ζωή και όνειρα, επωμίστηκε την δύσκολη αποστολή να μας φέρνει τρόφιμα από το χωριό.
Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς...
Προσκύνησα ευλαβικά την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, υποκλίθηκα με ευλάβεια στον ιερό χώρο και στις πάναγνες τρυφερές αναμνήσεις μου, που με συνδέουν άρρηκτα με τούτον εδώ τον τόπο και αποχώρησα με τον συνοδοιπόρο μου και οδηγό στις διαδρομές μου, για τον δρόμο του γυρισμού.
Από το βιβλίο του αείμνηστου Νίκου Τσικνάκη, απόσπασμα:
«Η περιοχή πρέπει να άκμασε τα πρώτα χριστιανικά χρόνια μέχρι τη μεσοβυζαντινή εποχή, δηλαδή από το 100 έως το 800 μ. Χ., την περίοδο των διωγμών, μέχρι τη θεμελίωση του μοναχισμού σε μοναστήρια όπως την ξέρουμε σήμερα.
Στο φαράγγι ερείπια άλλης εκκλησίας δεν υπάρχουν επομένως η σπηλιά - εκκλησία χρησιμοποιήθηκε την εποχή των διωγμών ως κατακόμβη. Αυτό φανερώνει το απόκρυφο μέρος της. Επίσης οι καλόγεροι έμεναν στις διάφορες μικρές σπηλιές - σκήτες, γιατί ο Μάρτσαλος ήταν παράρτημα ασκητικό του Αγιοφάραγγου το οποίο όπως λέει η παράδοση ήταν η έδρα του μοναχισμού της ευρύτερης περιοχής.
Επίσης υπάρχουν αρκετά κελιά μισογκρεμισμένα από τον χρόνο σκορπισμένα στο χώρο. Έχει βρεθεί και ένα κτίσμα γκρεμισμένο που αποδίδεται στον μοναχό Μάρκελο.
Το1938 ήλθαν στο Μάρτσαλο ο Ιωάννης Συρμαλογιάννης, ο Γιώργος Πετράκης, ο Εμμ. Μυρτάκης και ο Εμμ. Κανακαράκης, κάτοικοι Πετροκεφαλίου, για να κόψουν ξύλα. Κι αυτό γιατί τα παλιά χρόνια, μέχρι το 1960-65 περίπου, τα χωριά της γύρω περιοχής προμηθεύονταν ξύλα από την Οδηγήτρια, τους Αγίους Ευτυχιανούς, το Κεφάλι, το Μάρτσαλο και το Αγιοφάραγγο. Τα χρησιμοποιούσαν για μαγείρευμα, θέρμανση στα τζάκια το χειμώνα και στους φούρνους για να ψήνουν ψωμί.
Πιθανότατα βρήκαν το σπήλαιο του ασκητή Μαρκέλου.».
Ο αείμνηστος Νίκος Τσικνάκης μας δίνει πολλές πληροφορίες για τον μοναχισμό στην περιοχή αλλά και για την ιστορία της Παναγίας της Μαρτσαλιανής!
Η ιστορία της Παναγίας της Μαρτσαλιανής
μέσα από τις σελίδες καταγραφής του αείμνηστου Νίκου Τσικνάκη
«Την κατακόμβη εκκλησία την βρήκε γύρω στο 18ο ή 19ο αιώνα ένας βοσκός από το χωριό Γυαλομονόχωρο ονόματι Λαμπάκης. Χωρίς να το ξέρει καθόταν στον τρούλο της σπηλιάς, δηλαδή στην είσοδο της σπηλιάς - κατακόμβης και έραβε τα στιβάνια του. Καθώς τα έραβε του έπεσε το σουβλί από το χέρι και ψάχνοντας να το βρει, ανακάλυψε μια μικρή τρύπα κάτω από τις πέτρες.
Ανοίγοντας περισσότερο είδε ότι όσο κατέβαινε, μεγάλωνε και σχημάτιζε σπηλιά. Μετά από εντατική εργασία και κούραση πολλών ημερών κατάφερε ν’ ανοίξει μια τρύπα στον σκληρό βράχο, περίπου δύο μέτρα και να μπει μέσα στη σπηλιά. Εκεί βρήκε το εικόνισμα του Ευαγγελισμού της Παναγίας και από τότε πήρε το όνομα "Παναγία Μαρτσαλιανή".
Η μικρή τρύπα έγινε πόρτα και σήμερα είναι μια ωραία εκκλησία. Η σπηλιά είναι σε σχήμα κώνου με βάθος 8 μέτρα και ύψος 10 μέτρα. Την εποχή της Τουρκοκρατίας οι τούρκοι βεβήλωσαν την εκκλησία και κατέστρεψαν τις εικόνες. [...].».
Ας περιδιαβούμε στα μονοπάτια των άγνωστων ιστοριών που έχουν σχέση με το Μάρτσαλο και τις γύρω ασκητικές περιοχές η λεγόμενη από πολλούς: «η Ιερουσαλήμ των Αστερουσίων»:
«Το 1944 ξεκίνησε μια παρέα γυναίκες από το χωριό Πετροκεφάλι και πήγαν προσκυνήτριες στην Ι.Μ. Μαρτσάλου. Το απόγευμα που επέστρεψαν πέρασαν από το ερειπωμένο κτίσμα του μοναχού Μαρκέλου και θυμιάτισαν. Σκέφτηκαν να κάνουν παράκληση αλλά το απέφυγαν λόγω χρόνου κι έκαναν την παράκληση στο ναό της Παναγίας, μετά έφυγαν.
Η Κανακαρομανώλαινα, μια από τις γυναίκες, καθώς ανέβαινε τη σκάλα κάτω από μια ελιά που βρίσκεται στην αρχή της, είδε ένα καλόγερο που της είπε να κάνουν ακόμη μια παράκληση μα είχαν ώρα.
Όταν έφτασαν στην Οδηγήτρια έκαναν παράκληση γιατί όπως είπε μια άλλη γυναίκα από την παρέα, είχαν καιρό. Τότε τους είπε και η Κανακαρομανώλαινα ότι το ίδιο της είχε πει νωρίτερα και ο καλόγερος! Προς έκπληξη όλων καμμιά τους δεν είχε αντιληφθεί την παρουσία του καλογέρου!».
Μια άλλη αφήγηση δημιουργεί εντύπωση σε όλους εμάς, όπως μας την μεταφέρει στο βιβλίο του ο Νίκος Τσικνάκης:
«Στις 15 Αυγούστου 1981 ο Νίκος Σταματάκης από τις Μοίρες, τη γυναίκα του Δέσποινα και τα παιδιά τους πήγαν στο Μάρτσαλο σαν προσκυνητές.
Μετά το τέλος της θείας λειτουργίας η Δέσποινα σταμάτησε μόνη της μπροστά στην εικόνα της Παναγίας και έψελνε σιγανά την παράκληση παρακαλώντας την Παναγία να προστατεύσει τον άνδρα της και τα παιδιά της.
Όταν τέλειωσε την παράκληση την φωνάζουν να πάει έξω γιατί το παιδί της ο Γιάννης, ηλικίας 13 ετών είχε πέσει. Εκείνη στενοχωρήθηκε αλλά μετά μάλωσε το παιδί για την απροσεξία του. Ο μικρός έκπληκτος της είπε ότι μια γυναίκα ντυμένη στα μαύρα τον έσπρωξε κι έπεσε και χτύπησε στο γόνατο.
Η οικογένεια πήγε στο Ηράκλειο όπου οι γιατροί διαπίστωσαν ότι το παιδί έπασχε από μια σπάνια ασθένεια που όμως την πρόλαβαν έγκαιρα πριν να εκδηλωθεί. Διαφορετικά θα έπρεπε να του κόψουν το πόδι! Σήμερα ο Γιάννης χαίρει άκρας υγείας.».
Ολοκληρώνοντας ετούτο το οδοιπορικό θα ήθελα να τονίσω πως πρέπει να προφυλάξουμε τούτο τον άγιο τόπο, το ατόφιο διαμάντι της φύσης απαλλάσσοντάς τον από την ύπαρξη της Πράσινης Ενέργειας και από τις δικαιολογίες για δήθεν σεβασμό στο περιβάλλον... Ο τόπος τούτος και τα ιερά μονοπάτια στην «Ιερουσαλήμ των Αστερουσίων» πρέπει να μείνουν ανέγγιχτα από την Τεχνολογία της Πράσινης Ενέργειας!
Στους ιερούς Ναούς ακούγονται οι Χαιρετισμοί της Παναγίας και το...
Χαίρε, βυθού αγνοίας εξέλκουσα· χαίρε, πολλούς εν γνώσει φωτίζουσα (Χαίρε, εσύ που ανασύρεις από το βυθό της άγνοιας, χαίρε εσύ που φωτίζεις πολλούς με θεία γνώση).
Είθε όλοι οι ισχυροί ν’ ανασύρουν από το βυθό της άγνοιάς τους την θεία γνώση για το ευοίωνο μέλλον του τόπου μας!
______________
* Εκπαιδευτικός, αρθρογράφος και ραδιοφωνική παραγωγός.